واکاوی آرایه های ادبی در اشعار مَظلُوم خُنجِی

مهرداد روشن زاده[1]

چکیده

تاج الدین محمود خُنجِی ، یکی از شاعران مشهور در ادب پارسی است . اگر وی را ، در شمار یکی از شاعران بلند - آوازه ی ادب پارسی به شمار آورده اند اغراق ننموده ایم . مسلماً ، شهرت وی به واسطه ی غزلیات زیبا و در عین حال با سوز و گداز اوست . با تأمّل در اشعار او در می یابیم که باریک اندیشی ها ، تصویر آفرینی و به ویژه جلوه های زیبا شناختی دانش بدیع چشم گیر و قابل مطالعه است . تصویر آفرینی های خاص استاد مَظلُوم ، و کاربرد آرایه های لفظی و بدیع وی - که بسامد قابل تأملّی را در برخی آرایه ها نشان می دهد – قابل اهمیت است . به نحوی که ، شاعر از ظرایف و دقایق ادبی به نحو اَحسن استفاده نموده است . بر این اساس نگارنده ، با بررسی نمونه هایی از شواهد شعری و مصادیق مُستخرج از دیوان در محور موضوع ، تحقیق و کاربردی نمودن اشعار مَدِّ نظر قرار گرفته است .

کلید واژگان : مَظلُوم خُنجِی ، بدیع لفظی ، بدیع معنوی ، سیر شعر

1. مقدمه

این جستار بر آن است ، آن گروه از آرایه های ادبی در دیوان تاج الدین محمود خُنجِی که بسیار پُر کاربرد هستند مورد واکاوی و بررسی شود . با مطالعه اشعار وی ، در می یابیم آرایه های ادبی ، در آثار  و ا فکار شاعر نقش بارزی دارد . با وجود اهمیت بسیار کلام مَظلُوم خُنجِی ، هنوز تحقیق مستقل و جامعی در این خصوص انجام نشده است . مطلب دیگری که مؤید نوآوری این پژوهش است ، در کیفیت تطبیق مضامین موسیقی درونی و معنوی با شعر مَظلُوم ، أخذ و استخراج آنهاست ؛ در این مقاله نگارنده  چگونگی تأثیر پذیری از آرایه های ادبی را با استناد به ستاره ی ادبیات پارسی، « مَظلُوم خُنجِی » تبیین می نمایند . هم چنین ، سعی در تفهیم اسرار مو فّقیت این شاعر ، گران سنگ در الهام از موسیقی درونی¹ و موسیقی معنوی² مورد واکاوی قرار دهند . 

2. بیان مسئله

مَظلُوم خُنجِی ، نیز با بهره گیری از موسیقی درونی و معنوی به تصویر زیبایی شاعرانه و مضامین حکمی پرداخته است . دریا فت دقایق حکمی آرایه های ادبی ، نیازمند نظریه های با توانش تأویلی کا فی است . مسأله تحقیق حاضر  نمونه ای از تأثیر موسیقی درونی و معنوی در ادبیات فارسی است و این مسأله قابل تحلیل به دو عمده مسئله است .

1. اهداف و زمینه های استفاده از آرایه های ادبی در شعر مَظلُوم خُنجِی چیست ؟                                                                                2. شیوه و گونه های تأثیر پذیری از موسیقی ها چگونه است ؟                                                                                          روش پاسخ به مسائل یاد شده ، تحلیل محتوایی همه ی اشعار تاج الدین محمود خُنجِی و واکاوی آرایه ها در شعر وی است .

3. روش پژوهش                                                                                                                                                                                         در این تحقیق که به شیوه ی توصیفی و تحلیلی انجام می گیرد ؛ ابتدا ، آرایه های ادبی موجود در دیوان تاج الدین محمود خُنجِی مشخص شده ؛ سپس ، این آرایه ها را به لحاظ انواع ، اشکال و نیز لفظی و معنوی بودنشان بررسی خواهد شد . و در پایان با مشخص کردن بسامد تجزیه و تحلیل مباحث ، نتیجه ارائه می گردد .

4. پیشینه پژوهش

با اینکه تاج الدین محمود معروف به مَظلُوم خُنجی ، شاعر بزرگ و ارزشمندی است ؛ اما ، در زمان ما کمتر تحقیق اساسی درباره ی شعر او انجام شده است . شاید اوّلین مشکل یا فتن دیوان وی باشد . دیوان مَظلُوم خُنجِی ، به تصحیح زهرا خوشابی زاده و زهرا مستمندی در سال 1382 در هزار نسخه به چاپ رسیده و بعد از آن دیگر تجدید چاپ نشده و بسیار کمیاب است ؛ و هیچ گزیده ارزشمندی هم از این کتاب در بازار موجود  نمی باشد . بنابراین ، لازم است تحقیقاتی در دیوان این شاعر بزرگ صورت پذیرد ؛ شاید ، در زمینه پژوهش های بعدی راهگشا باشد .

در دیوان این شاعر بزرگ ، نکات بدیع و بکری نهفته است – که اگر قدری بیشتر به آن پرداخته شود – باب    تازه ای در ادبیات و تحقیقات  ادبی گشوده است . چنانکه ، پژوهشگران را از رفتن به سمت موضوعات تکراری بی نیاز  می کند . اگر چه این شاعر از نامدارترین شاعر زبان و ادبیات فارسی می باشند و تحقیقاتی نیز در مورد اشعار آنان صورت پذیرفته است . اما ، متأسفانه این پژوهش ها بسیار اندک بوده است ؛ و به ویژه  در زمینه ی مورد تحقیق در این مقاله ؛ یعنی واکاوی آرایه های ادبی در اشعار مَظلُوم خُنجِی ، تاکنون تحقیق مستقلی انجام نپذیرفته است .

5. اهداف                                                                                                                                                                                             هدف اصلیاز انجام این تحقیق ، واکاوی آرایه های ادبی و شناخت کارکرد های زیبا شناختی در اشعار مَظلُوم خُنجِی می باشد .  از دیگر اهدا فی - که در این تحقیق دنبال می شود – می توان به موارد زیر اشاره کرد :                                                   1. از آن جا - که مَظلُوم خُنجی ، با وجود ارزش ادبی ، اشعارشان چندان مورد التفات قرار نگرفته اند – سوق دادن محققان به سمت کشف جنبه های ادبی اشعار آنان ، از اهداف اصلی این پژوهش می باشد .                                                                               2. تعیین بسامد آرایه های ادبی در دیوان شعر شاعر مورد بحث .                                                                                                    

6. بحث                                                                                                                                                         

6.1. زندگی نامه مَظلُوم خُنجِی                                                                                                                               

تاج الدین بن جعفر بن زین الدین بن محمود خُنجِی ، متخلص به مَظلُوم ، در اوایل قرن سیزدهم هجری قمری ، در خانواده ای اهل علم و دین ، در خُنج لارستان - فارس به دنیا آمد . سال تولدش بر نگارنده معلوم نشد . اگر از برخی روایت های شفاهی بگذریم ؛ نخستین نشانه حیات وی ، تاریخ مرگ فرزند هشت ساله اش ، « جعفر » است ؛ که « مَظلُوم » در مرثیه ای تاریخ 1238 ه.ق را برای واقعه ذکر کرده است . از این روی می توان حدس زد – که در این زمان او در سنین میان سالی بوده است – و به احتمال قریب به یقین « مَظلُوم » در اوایل سده ی سیزدهم هجری قمری ، به دنیا آمده است .

باری ، چنانکه پیش از این آمده ، وی ، به خانواده ای اهل علم و دین منتسب است . در مرثیه ای که برای مرگ پدرش ، شیخ جعفر بن زین الدین ابونجمی سروده است . وی ، را چنین معرفی می کند :                                             

شیخ    جعفر  ،   شاب  مغفور  جوان            ابن   زین الدین    سر افراز     کرام                                                                از  ابونجمی   بُدش   اصل  و    نسب             هم   ذَویُّ القدر  بود  و  هم   عِظام                                                                       مسکن   مألوف  او   در    خُنج    بود             از   مشایخ   مرتب   و   عالی  مقام                                                                       بُد     مزکّی     طینت   و    والا  تبار            هم  ذَویُّ الجود  و  هم  ذو الاحترام   ( مَظلُوم ،5:1382)                       مَظلُوم ، عاشقی دلسوخته و عارفی وارسته است . وی ، آئین عشق را در درگاه جانانه آموخته و دفتر زهد و ریا را در آتش این عشق سوخته است .                                                                                                                    

برو   ای   زاهد  خود بین   که  ا کنون           مرا  ارشاد    از     پیر  مغان  است                                                                                         مَظلُوم ، کتاب ارشاد را در محضر پیر مغان خوانده است ؛ و از این روست – که وجه الله را در هر کِسوتی به دیده دل می بیند و شراب معنوی را از کف سا قی مینوی می گیرد :             

آرزومندم   به     جامی    از    شراب    معنوی      سا قیا برخیز و  پر کن دم به دم پیمانه ام                                            مست  جام  باده   عشقم  تو  هشیارم   مخوان       گر چه  از عقل و خرد دورم ، ولی فرزانه ام                                    کعبه و   دیر   و   کلیسا و کنشت و   سومنات       از  همه  روی  تو  بینم نه چو آن بیگانه ام       (مَظلُوم ،9:1382)            

مَظلُوم ، در بند ظواهر نیست . او را چنان وسعت دیدی است ، که کفر و دین هر دو راه پویان دوست می بیند اما ، اگر خواسته باشیم از منظر درون دینی به افکار و عقاید مَظلُوم بنگریم ؛ او را مسلمان زاده ای شا فعی مذهب می یا بیم .چنانکه، در غزلی ضمن بیان احوال عشق ، امام شا فعی را « مخزن الاسرار » احکام فقهی می داند :

مسائل  چندم  اندر   دل  ز  رمز  عاشقی باشد      روید  از  شا فعی  پرسید  اسرار  مسا ئل ها                                       توصیفات  مَظلُوم خُنجِی ، در ستایش پیامبر گرامی اسلام ، فا طمه الزهرا و امامان دوازده گانه شیعه^(ع) از نمونه -های کم نظیر ادبیات دینی است .                                                                                                                    

 تاریخ و فات مَظلُوم خُنجِی ، نیز مانند تولدش مستند نیست . منابع شفاهی سال 1277 ه.ق را تاریخ فوت او تعیین کرده اند.   

6.2. بدیع لفظی    

به ابزاری که جنبة لفظی دارند و موسیقی کلام را از طریق روابط آوایی ایجاد و یا افزون می کنند، صنعت لفظی می گویند. « در این شاخه ، هدف این است که متوجه شویم ، گاهی انسجام کلام ادبی بر اثر روابط متعدد آوایی و موسیقایی بین کلمات است، یعنی آن رشتة نامرئی که کلمات را به هم گره می زند و با فت ادبی ر ا بوجود          می آورد، ماهیت آوایی و موسیقایی دارد.» (شمیسا ، 13:1368)

6.2.1. تکرار                                                                                                                                                        یکی از نشانه ها و اصول زیبایی در هنر تکرار است . « تکرار در هنر ، بسیار شایع است ؛ و  کمتر اثر هنری را می توان یا فت ، که اجزای نزدیک و دور آن تکرار نشود . » ( غریب ،35:1387) به کارگیری اصل تکرار همچون اصول دیگر زیبایی ؛ از جمله هماهنگی ،تناسب ، توازن و . . . سبب ساماندهی ، وحدت و تأثیر گذاری اثر هنری می شود .

سواد   زلف   آن  مه  ،  روی   چین   است       به چین سنبلش چین و مچین است      ( مَظلُوم، 78:1382)

                                                       ***                                                                                                           

ای مه سیمین بدن یاران به یاران این کنند       دوستان دیدی گهی با دوست داران این کنند ( همان : 104)

6.2.2. واج آرایی                                                                                                                                                             یکی از گونه های  موسیقی درونی تکرار و همسانی صامت و مصوت ها است . چنانکه ، در بعضی موارد با ایجاد موسیقی داخلی خاص سبب برجسته سازی ابیات و عبارت ها می شود .  همچنین ، به القای پیام و لذّت در مخاطب  مدد می رساند . این همسانی انواع مختلفی دارد . گاه به طور منظّم در صامت ها و مصوت های آغازین کلمات است . گاهی ، به طور پراکنده در صامت ها و مصوت های میانی و پایانی واژه هاست . به  تجبّر به تکبر به تختر به فریب به تبسّم به تکلّم به دو صد ناز آمد (مَظلُوم ، 100:1382)

                                             ***                                                                                                                             

 جام میم دهید ، دمادم به سر کشم       دستم به طوق گردن آن ماهرو کنید ( همان :108)

                                              ***                                                                                                                   تا  کی   دوری   گزینم    از   درت        این   تن   عریان   من  بین  المغیث (همان :84)                                           

6.2.3. جناس                                                                                                                                 روش تجنیس یا جناس یا همجنس سازی یکی دیگر از روش هایی است  که در سطح کلمات یا جملات ، هماهنگی و موسیقی به وجود می آورد . «روش تجنیس مبتنی بر نزدیکی هر چه بیشتر واک هاست ؛ به طوری که کلمات همجنس به نظر آیند ؛ یا همجنس بودن آن ها به ذهن متبادر شود . »(شمیسا ، 53:1368)                                                                              همه از ذوق تو پستند چه اعلا و چه دون          همه از شوق تو مستند سما تا به سمک  (مَظلُوم،191:1382)                   جناس نا قص اختلا فی (سما – سمک)                                                                                                           از غم  سودای زلفش بخت من گشته سیاه        چون سواد  زلف او هم تار و مار افتاده است (همان :51)

6.2.3.1. جناس تام                                                                                                                                               «لفظ (مجموعه ی صامت ها و مصوت ها ) یکی باشد و معنی مختلف ؛ یعنی اتحاد در واک ها و اختلاف در معنی باشد .»(شمیسا،53:1368)                                                                                                                                            مه مستور بد خویی بت چین چین به گیسویی      ز چشم فتنه انگیزش دل من شد گرفتارش (همان :156)                               واژه ی چین مصداقی از جناس تام است . چون ، چین اول به معنی  اسم مکان و چین دوم به معنی شکن زلف است .                                                                                                                                               نماز و روزه و حج ، شاخ و برگ ایمان ست      سعادت دو جهان در جهان بود اخلاص (همان : 166)                                                               واژه ی جهان مصداقی دیگر از جناس تام است ؛ زیرا ، جهان اول به معنی دنیا و آخرت ؛ جهان دوم به معنی  دنیا است .              

6.2.3.2. جناس ناقص حرکتی                                                                                                                      جناس نا قص که آن را جناس مُحرَّف می گویند . « آن است ، ارکان جناس در حروف یکی و در حرکت مختلف باشند .» (همایی،50:1389)                                                                                                                       به صبح و شام منادی کند ملک به فلک       فتوح گنج جَنان و جِنان بود اخلاص (همان :166)                           

6.2.4. سجع                                                                                                                                                           سجع در اصطلاح آن است – که نویسنده یا گوینده در کلام خود کلماتی آورد – در وزن یا حرف آخر یا هر دو متفق باشند . سجع بر سه قسم است : سجع متوازی ، سجع مطرف ، سجع متوازن .                                                                                                                                                             

6.2.4.1. سجع متوازی                                                                                                                                        یکی از مهم ترین، زیباترین و پرکاربردترین  نوع سجع است . عبارتند از  « کلمات در وزن و حرف رویّ هر دو مطابق باشند»(همایی،42:1389)  به عبارت دیگر ، «حروف آخر که از آن به «روی» تعبیر می شود و  « وزن » .  هماهنگی دو عامل وجود داشت » (خرقانی ، 3:1390) سجع متوازی نام دارد .                                                           نیامد  خود  به  بالین یارم امشب            به مردن می رساندکارم امشب                                                                          ببین ای دوست حال زارم امشب             مکن زین بیشتر آزارم امشب ( همان : 43)

6.2.4.2. سجع مطرف                                                                                                                                                           نوعی دیگر از  سجع ، سجع مطرف است . آن است « الفاظ در حرف رویّ یکی و در وزن مختلف باشند » (همایی،42:1389) علت نام گذاری این گونه ی هنری به مطرف این است « ارزش موسیقایی آن ، در کناره ها  با حروف پایانی نهفته است. » ( به رقم ، 5:1393)                                                                                       

نیامد خود به بالین یارم امشب              بشد خون این دل افکارم امشب (مَظلُوم ، 1382 :50)                                                      

6.3. بدیع معنوی                                                                                                                                    6.3.1. مراعات نظیر                                                                                                                                                           در این روش بین کلمات ، تناسب معانی ایجاد می کنند . صنایعی که ژرف ساخت آن ها تناسب معنایی بین اجزا کلام است . «آن است - که در سخن اموری را بیاورند- در معنی با یکدیگر متناسب باشند ؛خواه تناسب آن ها ، از جهت همجنس بودن باشد . » (همایی، 257:1389)                                                                                                       

شکسته کشتیم در بحر عشقت بی سر و سامان     کجا آن زورق معنی که رو بدهد به ساحل ها ( همان : غزل 1)

                                                         ***                                                                                                                                           مطرب  نوائی  ساز کن صوت حُدی آغاز کن         در عود و دف آواز کن ، از من ببر آرام را   (همان :غزل 4)

                                                        ***                                                                                                 به بحر عشق غرقابم اسیر موج طو فانم                   از این دریای بی پایان نمی بینیم ساحل ها (  همان : غزل 3)

6.3.2. تضاد                                                                                                                                                                          نیست کار سرسری در عشق بازی ای عزیز           پخته شو بگذار خامی دور کن از سر هوس ( همان :150)

                                                  ***

و اله و حیران شدم از روی مهر آرای تو                 محو گشتم ، من شدم مجنون و این باشد صریح (همان:91)

                                                  ***

غمگسار همدگر بودیم در شادی و غم                 خود بده انصاف کین با غمگساران این کنند (همان :104)

 6.3.3. کنایه                                                                                                                                                        در دیوان شعری مَظلُوم ، کنایه های فراوانی وجود دارد . کنایه ، در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است . « در اصطلاح سخنی است – که دارای دو معنی قریب و بعید باشد – و این دو معنی لازم و ملزوم یکدیگر باشند . پس ، گوینده آن جمله را چنان ترکیب کند و بکار برد ، که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور منتقل گردد.» ( همایی ، 1389: 255-256)                   

عزم کردن ز پی لعل لبش یک بوسه       خال هندویش به یک باره عنان گیرم کرد (همان :122)                                                           کنایه از : متوقف کردن                                                                                                                                                دلا  مکن تو ا قامت در این رباط دو در         روانه شو چو توئی زین سرا چه ، خود سیاح (مَظلُوم ،1382 :90)                                                          کنایه : دنیا   

6.3.4. ایهام                                                                                                                                                               به ستم می کشی از دوست چرا مظلومت          هیچت اندیشه از آن نیست که فردایی هست (همان : 74)                                        مظلوم     1. ستم دیده         2. خود شاعر                                                                                                                      خرّم دل آن کسی که مدام از وصال یار            هر روز و هر شبی دو سه جامی حواله هست (همان :75)                                                    مدام        1. همیشه    2. شراب   

6.3.5. حسن تعلیل                                                                                                                                                               ز سواد طره زلف چو به مشک چین خبری رسد     بشود ز غیرت آن سیاه و  ز بوی آن اثری رسد ( همان : 116)                                مصراع دوم علتی برای مصراع اول است ؛ زیرا ، سیا هی و خوشبویی است . 

7. نتیجه گیری  

با بررسی اشعار تاج الدین محمو خُنجِی ، در می یابیم – که آرایه های بدیعی ( لفظی و معنوی ) نقش بسزایی را در ایجاد تصویر ها و زیبایی های کلام وی داشته است – و این اشعار به صورت کاربردی می تواند مورد نظر دانشجویان جهت تحقیق و پژوهش در دانش بدیع قرار گیرد .

از میان صنایع به کار رفته در دیوان اشعار دو آرایه مراعات نظیر و جناس از جهت بسامد و زیبایی در صورت و مفهوم قابل تأمل و اهمیت است . ضمن اینکه ، صرف نظر از آرایه های نام برده شده آرایه های دیگر به کار رفته در دیوان اشعار به اقتضای ذهن و زبان شاعر ، و مقتضیات ایجاد شعر ( غزل ) نیز قابل بررسی است .

آنچه مسلّم است ، بر اساس آن چه قید گردید پردازش شاعر به دانش بدیع و زیبا شناسانه لفظی و معنوی نسبت به دانش بیان و برخی عناصر بیانی و معانی در اولویت بوده است . به عبارت دیگر ، می توان این مقوله را علوه بر دیدگاه های هنری و زیبا شناختی آن در مباحث سبک شناسی  نیز کاوید  و بررسی است .

8. پی نوشت                                                                                                                                                                            1. از نظر استاد محمد رضا شفیعی کدکنی در کتاب موسیقی شعر ، موسیقی بیرونی شعر وزن عروضی است و موسیقی داخلی (درونی ) مجموعه هماهنگی هایی که از طریق وحدت یا تضاد صامت ها و مصوت های کلمات یک شعر پدید می آید و انواع جناس ها یکی از جلوه های آن است . ( شفیعی کدکنی ،1379: 332- 305)                                                                                                                                                                  2. موسیقی معنوی نیز از نظر ایشان همه ارتباط های پنهان عناصر یک مصرع که از رهگذر انواع تضاد ها و   طباق ها و تقابل ها پدید می آید ؛ همچنین ، تکرار مایه اصلی – تم- شعر به صورت ها – واریاسیون های گوناگون . (همان : 305)      

منابع                                                                                                                                                                      - به رقم ، نعمت اله ( 1393) ، ویژگی های موسیقایی سجع در نهج البلاغه ، پژوهشنامه نهج البلاغه ، شماره 6 .

- خرقانی ، حسن (1390) ، « فراهنجار های ادبی در فواصل آیات و تفسیرهای زیباشناسانه و معنا شناسانه آن» ، مطالعات اسلامی- علوم قرآن حدیث ، شماره 3/87، ص 136-109 .                                                                      

 - شفیعی کدکنی ، محمد رضا ، ( 1379) ، موسیقی شعر ، تهران ، آگاه ، چاپ ششم .                                                                     -شمیسا ، سیروس ( 1368) ، نگاه تازه به بدیع ،تهران ، فردوس .                                                              

- غریب ، رُز (1378) ، نقد بر مبنای زیبا شناسی ، ترجمه نجمه رجایی ، مشهد ، نشر دانشگاه فردوسی .             

- مَظلُوم خُنجِی ، تاج الدین محمود (1382) ، دیوان مَظلوم خُنجی ، ترجمه و تصحیح  زهرا خوشابی زاده و زهرا مستمندی ، تهران ، نشر قلم ، چاپ اول .                                                                                            

- همایی ، جلال الدین (1389) ، فنون بلاغت و صناعات ادبی ، تهران ، هُما ، چاپ سی ام .