پژوهش مردم شناختی ،آیین ها و سنت های فرهنگی ترکمن ها در ماه مبارک رمضان

پژوهش مردم شناختی ،آیین ها و سنت های فرهنگی ترکمن ها در ماه مبارک رمضان

مریم صبری،دکترای مردم شناسی،مدرس دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه پیام نور

چکیده:

نهمین ماه از تقویم هجری قمری، ماه مبارک رمضان است. این ماه را عرب ها «شهر (ماه) الصیام» یا «شهر الرمضان»، ترک‌ها «اوروج» (یا احتمالاً «عروج») و ترکمن‌ها «اورازا» و یا «رمضان» می‌نامند. ترکمن‌ها به لحاظ کثرت آداب و رسوم در زندگی روزمره، دارای فرهنگی بسیار غنی هستند. این مردم به خاطر داشتن پیشینه‌ی فرهنگی بسیار قدیمی، تقریباً برای هر مناسبتی مراسم خاصی دارند. یکی از این مناسبت‌ها، ماه مبارک رمضان است.ماه مبارک رمضان در میان ترکمن‌ها از جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه ترکمن ها، از مرد و زن تا پیر و جوان و نوجوانان، با شور و شوقی عجیب، غیر از برجای آوردن فرایض، در تمامی مراسمی که ویژه‌ی این ماه برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. در بین مردم ترکمن نیز برگزاری این ماه نیز با آیین ها و مراسم های خاصی صورت می گیرد که نشان از فرهنگ و سنت های قوی و پایدار در بین آنان می باشد.همان گونه که در مقاله نیز بیان شدآیین های این ماه را می توان در سه مرحله 1-آیین گسست یا پیشواز که شامل:الله یولی،نظافت خانه ،مساجد و تکایا،آی گورومک،باش اولی می باشد.2-آیین گذار یا آیین های ماه مبارک رمضان که شامل:عیادت از بیماران،تهیه و تدارک جهیزیه برای نو عروسان،اعزام روحانیون به مساجد و آموزش قران کریم و اصول عقاید، تشخیص زمان افطار، افطار کردن و افطاری دادن،روشهای بیدار شدن در سحر،بر پایی نماز تراویح و ختم قرآن،آغیز آچار،مجالس ختم قران،مراسم قدر گیجه سی،مراسم یا رمضان.3- مرحله پیوستن یا پسا گذار یارسوم و سنت های الوداع و الفراق یا شهر رمضان که شامل: باش پیطره،رویت هلال ماه شوال ،اورازا بایرامی می باشد.در این مقاله سعی شده است با استفاده از نظریه وان جنپ، آیین ها ومراسم سنتی خاص ترکمن ها در ماه مبارک رمضان را بر اساس مراحل سه گانه ،گسست یا پیشواز ازرمضان ،گذاریا آیین های ماه مبارک رمضان و مرحله پیوستن یا  پسا گذار رسوم و سنت های الوداع و الفراق یا شهر رمضان پرداخته می  شود.

واژگان کلیدی:آیین،گذار،رمضان،گسست،پیوستن،ترکمن ،سنت

1.بیان مسئله

ترکمان با تلفظ ضمه، قومی از ترکها می‌باشد که به خاطر اینکه در یک ماه 200 هزار نفر از آنها به دین اسلام گرویدند. بدین جهت ترک ایمان نامیده‌اند و بعداً به خاطر استعمال کثیر به لفظ ترکمان تخفیف یافته است (فیروزآبادی، 1426ق، ج1، ص1082) و (مقدسی بشاری، 1411ق، ج1، ص274). آیینها تجسم اندیشه و باورهای یک قوم هستند که در قالب اعمال و رفتارهای مشخصی ظهور و بروز می‌یابند. اجرای آیینها وسیله‌ای برای انتقال دانش و سنتها و عامل ایجاد ارتباط با سایر انسانها است. ایران به عنوان بخش مهمی از تمدن بشری سرشار از آیینها است. این آیینها کارکردهای بسیاری دارند. یک سری آیینها با مذهب و دین گره خورده‌اند و در جهان هم این‌گونه است.مردم ترکمن نیز مانند همه استانهای کشور، برای قدم گذاشتن به مهمانی خدا و آسمانی شدن آیین های خاص خود را دارند، آیین هایی که در گذر زمان هنوز فراموش نشده است. نهمین ماه از تقویم هجری قمری، ماه مبارک رمضان است. این ماه را عرب ها «شهر (ماه) الصیام» یا «شهر الرمضان»، ترک‌ها «اوروج» (یا احتمالاً «عروج») و ترکمن‌ها «اورازا» (احتمالاً تغییر یافته‌ی کلمه‌ی «روزه» است) و یا «رمضان» می‌نامند. ترکمن‌ها به لحاظ کثرت آداب و رسوم در زندگی روزمره، دارای فرهنگی بسیار غنی هستند. این مردم به خاطر داشتن پیشینه‌ی فرهنگی بسیار قدیمی، تقریباً برای هر مناسبتی مراسم خاصی دارند. یکی از این مناسبت‌ها، ماه مبارک رمضان است. فرا رسیدن این ماه باعث خوشحالی هر فرد ترکمن می‌شود و به خاطر همین نیز سنت‌ها و مراسم ویژه‌ای نیز برای آن دارند .ماه مبارک رمضان در میان ترکمن‌ها از جایگاه والایی برخوردار است. در این ماه ترکمن ها، از مرد و زن تا پیر و جوان و نوجوانان، با شور و شوقی عجیب، غیر از برجای آوردن فرایض، در تمامی مراسمی که ویژه‌ی این ماه برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. برای پی بردن به جایگاه والای این ماه در بین ترکمن‌ها، به بیتی از شاعر بزرگ و بنیان‌گذار ادبیات ترکمن یعنی مختومقلی فراغی اشاره می‌کنیم. این سخنور بزرگ ترکمن در یکی از شعرهای خود در باره‌ی جایگاه والای این ماه مبارک چنین نوشته است:         ییل نگ دؤرت پاصلیندا، اون ایکی آیدا              رمضان دیرلر آیینگ یاغشی سین

ترجمه:       از بین چهار فصل سال و دوازده ماه            رمضان می‌آید و آن بهترین ماه است.

2.روش تحقیق

این پژوهش سعی دارد با رویکردی کیفی-توصیفی ، آیین ها ومراسم سنتی خاص ترکمن ها در ماه مبارک رمضان را بر اساس نظریه وان ژنپ و مراحل سه گانه ،پیشوازرمضان ،گذار مناسک رمضان و مرحله پیوستن به ماه شوال را بپردازد..در این راستا از منابع کتابخانه ای-اسنادی و سایت ها و نظرات مندرج در منابع مختلف، بهره گیری شده است.

3.ضرروت و اهمیت پژوهش:

تاکید دین مقدس اسلام ،در فراز های درخشانی از حکمت دینی و اخلاقی خود،همواره بر بعد اخلاقی فرهنگ بوده است و از این روی در این دین گرانپایه،نظامی گسترده از معانی دینی و فرهنگی،همواره در خدمت شکل بخشیدن به بعد اخلاقی فرهنگ قرار داشته اند.بعد اخلاقی فرهنگ،در ایامی چون ماه مبارک رمضان،آشکار می شودوخودآگاهی جامعه،بعدمعنوی و اخلاقی بیشترونمادین تری می یابد.بنابراین میراث فرهنگی هر جامعه،با نظام اخلاقی آن،پیوندی تنگاتنگ داردودین،به مثابه سرچشمه ای سرشارازآموزه های اخلاقی،بعد معنوی به میراث فرهنگی هر جامعه می بخشد.بر این اساس بر پژوهشگران و نهادهای پژوهشی واجب است که ابعاد اخلاقی و دینی فرهنگ را مورد مطالعه قرار داده،وجنبه های مهم آن را کاوش کرده و اهمیت کم نظیر آن را یادآورشوند.

4.چارچوب نظری:

اصطلاح گذر یا گذار در واقع گذشتن و درآمدن از یک مرحله به مرحله دیگر از حیات زیستی و فرهنگی است،که با آیین ها و مراسم ویژه ای همراه می شود.این مناسک،آداب و رسومی مربوط به تغییر و تحول موقعیت زیستی،اجتماعی و یا جنبی یک فردهستند.این گذار،در لحظه های حساس زندگی انسان،به منظور ثبت و رسمی کردن گذر از یک موقعیت به موقعیت دیگر اجرا می شود،و از فرهنگی به فرهنگی دیگر متفاوت اند.تغییر موقعیت ها در قلمرو مسائلی نظیر:تولد،بلوغ،ازدواج،پدر شدن،پیشرفت های تحصیلی،تخصصی شدن شغل،مرگ، اعیاد و جشن ها،آیین ها و مراسم  و .. چنان در زندگی انسان مهم بوده اندکه معمولا با تجمع،دعوت کردن،غذا دادن و جشن ها و یاآزمون های گوناگون و دشوار همراه شده اند.میرچاالیاده در مورد مناسک گذار مینویسد:مناسک نوعی از آیین های عبادی هستند که دوره ای از زندگی یک فرد را نشان می دهند،این گذار و عبور از یک مرحله به یک مرحله دیگر با یکسری آزمون های ورودی سخت همراه است که در تجربیات فرهنگی و اجتماعی و همچنین در سرنوشت بیولوژیکی فرد تاثیر دارند،این جشن ها با درون مایه هاوموضوعات مختلف ودرتمامی گروه های سنی واجتماعی(بین سالمندان،جوانان،زنان،مردان،زندگان،مردگان)برگزار میشود.(رنجبر،ستوده،1380،ص 89)ساختار مناسک گذار چگونه است؟آرنولدوان جنپ اولین بار مفهوم مناسک گذار را در سال 1909به صورت روشن و ساختار مند تبیین نمود،او با گردآوری داده هایی مربوط به غسل تعمیدها،نامزدی ها، بارداری،شروع دوره بلوغ،تدفین و برپاکردن جشن ها،در تمامی مذاهب و تمامی دوره ها آنها را به صورت منظم به سه دوره تقسیم کرد که در اکثر این جشن ها این3مرحله حضور دارد.

1و3.مرحله گسست یا پیش گذار.(separation)جداشدن فرد از گروه و یا موقعیت پیشین خود،در فرآیند گسستن ازگذشته،فرد جزئیات فرهنگ جامعه را برای باز تولید و ادامه ی شیوه ی زندگی می آموزد.جدایی از گذشته،مهمترین بخش مناسک گذار در هر مرحله از تکامل است.

2و3.مرحله گذار(Liminal)پس از گسستن از وضعیت پیشین،فرد طی مراسم سنگین و گاه طاقت فرسا که با توسل به نیروی فوق طبیعی و نوعی ابهام،پیچیدگی های عاطفی و روانی شدید نیز همرا است.از پایگاه قبلی خود گذر کرده اما هنوز به مرحله جدید وارد نشده.

3و3.مرحله پیوستن و یا پساگذار:(aggregation)کارکرد چنین مراسمی در روزگار گذشته به اندازه نهادهای اموزشی اهمیت داشته است.آیین های گذر علاوه بر اینکه مراسم شادمانی،سوگواری و .. هستند،موقعیتی برای گردهم آیی افراد و کنش جمعی فراهم می آورند.این امر به تقویت روحیه ی جمعی می انجامد و به زندگی معنا می بخشد.می توان گفت آیین های گذار،سنت های دیریینه اند که برای معنابخشی به زندگی روزمره پدید آمده اند.درتبیین مفهوم جشن های نوشدگی سال در فرهنگ مردم جهان میرچاالیاده می گوید که مردم تقسیم بندی زمانی طبیعت را بابرپایی آیین هایی که ناظر برتداوم زندگی در کل جامعه است،معین و مشخص می کنند.(فکوهی،1380: 98)

5.تطبیق آیین ها ومراسم ماه مبارک رمضان بر اساس مناسک گذار

آیین به معنی روش،رسم،ادب و آنچه که مرسوم ،متداول و معمول است،(معین،1363)ریشه در سنت های کهن دارد و درصورتی از رفتارهای فرهنگی است که کارکردهای گسترده تری از ارتباط دارد.آیین ها راتازمانی که مردم برپایش بدارند بازتولید می شود و از این رو کارکردی معجزه دار دارد،چرا که در تقابل با زمان تقویمی می تواند زمان را حجم بخشد و آن را به عنصری ماورایی و ضد زمان بدل سازد.بدین سان گونه های آیینی این قابلیت را می یابند که گذشته را از صافی امروز گذرانده و به آینده پیوند دهند.در این راستا همواره در گذر از وضعیتی به وضعی دیگر مراسمی انجام میگیرد که به نوعی اعلام ورود به آن دوره جدیدوپیوند گذشته به حال و آینده و به منظور تثبیت آن صورت می پذیرد.(فکوهی،1381 :261 و پانوف،1368 :289)

5.1.. مرحله گسست یا پیش گذارکه همان آیین های تدارک واستقبال از ماه رمضان :

5.1.1 .  الله یولی( حمایت از افراد بی بضاعت)

از آداب و سنن مهم رمضانی نزد ترکمن‌هاست به طوری که خانواده‌های ترکمن، گوسفند یا بزی را چند روز پیش از ماه مبارک رمضان قربانی می‌کنند و با گوشت آن مهمانی می‌دهند و قسمتی را نیز برای همسایه‌ها و افراد بی بضاعت می‌فرستند. این مهمانی« الله یولی» نامیده می‌شود.

2, 1, 5 .   نظافت خانه، مساجد و تکایا

در استقبال از ماه مبارک رمضان در بین ترکمن ها می توان به نظافت خانه و کاشانه و اماکن مقدّس مانند مساجد و تکایا اشاره کرد.در بسیاری از مناطق ترکمن نشین، رسم است که زنان و دختران ترکمن آخرین جمعه‌ی قبل از حلول ماه رمضان، به شـکل دستـه جمعی، مسجـد محل خود را نـظافت می‌نمایند. برخی از خانواده‌ها نیز سجاده‌هایی از جنس قالیچه و نمد را که به آن «نمازلیق» می‌گویند، به مسجد محل خود اهداء می‌کنند. (قزلجه،متین،1388)

3, 1, 5. آی گورمک

گرچه رویت هلال ماه در آداب و سنت‌های دیرین مسلمانان بوده و همچنان نیز در بخش‌هایی از ایران زمین این سنت در بین پیران وجود دارد، ولی بین ترکمن‌ها این رسوم دیرینه، زن و مرد و پیر و جوان نمی‌شناسد و در بین همه آن‌ها به خصوص کسانی که روزه بر آن‌ها واجب است با شور و هیجان خاصی انجام می‌شود. ترکمن‌ها اعتقاد دارند هر کس زودتر هلال ماه را ببیند ثواب بیشتری می‌برد و حتی باعث افزایش بینایی می‌شود .بنابراین برای دیدن هلال ماه سعی می‌کنند با رفتن به بلندی‌ها مانند تپه‌ها و پشت بام‌ها آن را زودتر از دیگران ببینند. عصر شب‌های آخر ماه شعبان، نگاه غالب مردم ترکمن به سمت مغرب آسمان است تا شاید هلال ماه را رؤیت کنند. فردی که هلال ماه را می‌بیند، آیه 189شریفه ‪ سوره بقره را قرائت می‌کند و با خوشحالی و صدای بلند به دیگران اعلام می‌کند که ماه را رؤیت کرده است. رسم بر این است که هر فرد ترکمن، چه آن‌ها که در همان شب ماه را می‌بینند و چه آن‌ها که در شب های دیگر آن را رؤیت می‌کنند، به محض دیدن ماه ، دست خود را به سمت آن دراز می‌کنند و به پیشانی می‌سایند و این کار را سه بار تکرار می‌کنند و می‌گویند «گلجک ئیلا خدای یتیرسین!» (یعنی: خداوند دیدن این ماه را در سال آینده نیز قسمت ما نماید)  بعد از رؤیت هلال، بلافاصله در مسجد محله این خبر خوش را به هم‌کیشان خود ندا می‌دهند که اول ماه رمضان رسیده و باید برای سحر بیدار شوند، در گذشته‌های دور این رویت هلال ماه از طریق دیگری با کوبیدن بر طبل و جار زدن در خیابان‌ها به مردم ابلاغ می‌شد که این سنت همچنان در مناطق مرزی فاقد امکانات روز وجود دارد. افراد مسن با رؤیت هلال به روی افراد دیگر نگاه نکرده، دستهای خود را بالا برده و جملات زیر را ادا می کنند: (آیی گؤر دوم الله، آمنت بالله، آیلار مبارک، الحمدالله) و یا (حاقّا حاقّا آی گؤردوم، ایندیکی آیلارا و ایندیکی ییلّاررا خدای یتیرسین)و بعد آیه ای از قرآن کریم خوانده و دستهای خود را به محاسن خود کشیده و بعد به صورت دیگران نگاه می کنند. افراد مسن به سمت ماه و خورشید، آب کثیف، زباله و خاکستر نمیریزند و این اعمال را ناپسند می شمارند. اشاره کردن با انگشت به سوی ماه را نیز امری قبیح شمرده و در صورتی که فردی به ماه اشاره کند به او می گفتند که باید انگشتی را که با آن به ماه اشاره کرده، گاز بگیرد و به آن «بارماق دیشله مک» می گفتند.ترکمن ها حداقل یک هفته قبل از حلول ماه مبارک رمضان‌، مقدمات ورود به این ماه پر فیض را فراهم می‌کنند؛ زنان بیشتر از روزهای معمول به نظافت خانه و حیاط منزل می‌پردازند و مردان نیز خواربار و ملزومات مورد نیاز این ماه را خریداری می‌کنند.

4, 1, 5 . باش اولی

یکی دیگر از سنت‌های حسنه‌ی ترکمن‌ها پیش از آغاز این ماه مبارک، مراسم آشتی‌‌کنان است. به این ترتیب که ریش سفیدان هر محله ـ که به آن ها «یاش اولی» می گویند ـ بنا به ابتکار خود ، آن‌ها را که در آن محله با هم کدورتی دارند، بدون اطلاع از همدیگر برای صرف چای به خانه‌اش دعوت می‌کند و آنها را آشتی می‌دهد. (محمودی‌نژاد، 1391ش).

5.2. مرحله گذارکه شامل آیین های مخصوص در ماه مبارک رمضان:

1, 2, 5 . عیادت از بیماران

یکی دیگر از رسوم نیک و پسندیده در این ماه ، عیادت از بیماران است. اگر کسی از همسایه ها و یا خویشاوندان خدای ناکرده مریض باشند، اهالی به عیادتش می روند و برای سلامتی او دعا می کنند. .( آخوند عبدالحی،میرزا علی، 1391: 54)

2,2, 5 . تهیه و تدارک جهیزیه برای نوعروسان

یکی دیگر از جالبترین آداب و سنن ترکمن های منطقه گلستان این است که خانواده هایی که دختر نامزد و یا عقد کرده دارند و بعد از اتمام ماه مبارک رمضان به خانه شوهر فرستاده بشوند باید جهیزیه دخترشان که قرار است عروس خانواده داماد شوند را تهیه کنند وبه همین خاطر باید عروس، قالی ترکمنی یا فرش ترکمنی به صورت دستباف برای خانه خود ببافد و همچنین خانواده عروس باید برای دخترش علاوه بر وسایل مایحتاج خانه، ۳۰عدد شلوار ترکمنی که با نقش های ترکمنی دوخته و تزیین می شود و همچنین ۴۰ لباس با گلدوزی های ترکمنی برای دخترش بدوزد.(همان)

3, 2, 5 .  اعزام روحانیون به مساجد و آموزش قرآن کریم و اصول عقاید

برای باز گو کردن اصول عقاید و آموزش قرآن در ماه مبارک رمضان روحانیون به مساجد مناطق مختلف اعزام می شوند. هر روحانی به مدت یک ماه در مسجدی می ماند. در روز اول مردم به دیدن او می روند و به او خوش آمد می گویند.برای افطار و سحری، هر روز یکی از اهالی او را به خانه اش دعوت کرده و از او پذیرایی به عمل می آورد. هزینه زندگی و رفت و آمد این روحانی در ماه مبارک رمضان از موقوفات مساجد و یا به وسیله چند تن از نیکو کاران تأمین می شود. در طول روز، در مساجد جلسات آموزش قرائت و تجوید قرآن دایر است و این جلسات رونق خاصی دارد.(همان)

4, 2, 5 . تشخیص زمان افطار

برای اطلاع از فرا رسیدن افطار از روشها گوناگون استفاده می شود، از جمله ساعت و تقویم و اعلام وقت توسط رادیو و تلویزیون .در دوران گذشته تشخیص زمان افطار با امام مسجد بود. به این ترتیب که امام مسجد به همراه جمعیتی که جلوی مسجد جمع شده اند، نگاه کردن به سرخی بعد از غروب آفتاب، زمان افطار را تشخیص می دادند.چون در مسجد بلندگو نبود بعد از تشخیص زمان افطار توسط امام مسجد، جار زدن به عهده بچه هایی بود که جلوی مسجد انتظار زمان افطار را می کشیدند، بچه ها در حین دویدن به سوی خانه هایشان ((آغیز آچیلدی)) (افطار شد) را جار می زدند و بچه های دیگر که جلوی درب خانه هایشان و یا در خیابانها ایستاده اند با آنها همراهی کرده و در فاصله زمانی کوتاهی به تمامی سکنه خیابانها و کوچه و پس کوچه های اطراف مسجد از زمان افطار مطلع می شدند.( همان،56)

5, 2, 5 .  افطار کردن و افطاری دادن

روزه داران معمولاً روزه خود را با خواندن دعاهای مخصوص افطار و با خرما یا کشمش آغاز می کنند. در سفره افطار خرما یا کشمش، پای شیرین، نان و پنیر وکره، مربا یا عسل گذاشته می شود. غذای افطار را نیز معمولاً شیر برنج یا چورک باتیر (نوعی خوراک گوشت)، یا تورک(نوعی سمبوسه) یا کتلت، یا اون آش (آش رشته) تشکیل می دهند.هر روز یکی از خانواده های محل، خرما، اون آش (آش رشته)، چوربا (نوعی سوپ) و یا بؤرک به مسجد می فرستند، تا نمازگزاران با آن افطار کنند. در بندرترکمن مرسوم بود که بعضی از خانواده ها در دیگی بزرگ نوعی آش به نام ((قارما)) در کنار مساجد می پختند و برای عموم مردم پخش سپس آخوند ها و افرادی که از مسجد آمده اند برای از دست رفتگان و برآورده شدن آرزو های کسانی که این افطار را تدارک دیده اند با خواندن سوره ای ازقرآن از درگاه الله تعالی دعا می خوانند و حمد و سپاس خداوند متعال را می گویند، از آنجایی که افطاری دادن در بین اهل سنت گلستان یک افتخار بزرگ به شمار می آید هرفردی که بی بضاعت نیز باشد با تدارک افطاری های کم هزینه از جمله پختن نان، فطیر، چوزمه، قتلمه و ... و تقسیم آن بین همسایگان و اقوام و فرستادن قسمتی از آن نیز به مسجد به نوعی خود را در بردن ثواب بیشتر روز های این ماه نزول قرآن سهیم می کند. (همان)

6, 2, 5.  روشهای بیدار شدن در سحر

در گذشته تشخیص وقت سحر از روی حرکت ماه و ستارگان صورت می گرفت، از روی تجربه تشخیص می دادند که وقتی ماه به محل یعنی در آسمان برسد، سحر نزدیک است و در صورت ابری بودن هوا با بانگ خروس بیدار می شدند.برخی از مردم برای ثواب شب زنده داری می کردند و سحرهای ماه رمضان با جارکشیدن و با کوبیدن چوب بر حلب، مردم را بیدار می کردند. روش دیگر در روستاهای فاقد روشنایی، روشن کردن فانوس و کوبیدن درب همسایگان بود(همان،57)

7, 2, 5 . برپایی نماز تراویح

. در شب‌های ماه مبارک رمضان، جمعیت عظیمی که اکثر آنها را جوانان و نوجوانان و حتی کودکان تشکیل می‌دهند برای برپایی نماز عشا و نماز «تراویح» که پس از آن به جماعت می‌خوانند ، به مساجد می‌آیند. در بیش‌تر مساجد، به خاطر کثرت نمازگزاران و کافی نبودن فضای صحن برخی از مساجد، نمازگزاران در حیاط و حتی بیرون از حیاط مساجد، نماز را برجای می‌آورند. «تراویح» نمازی 20 رکعتی است که در قالب 10 نماز دو رکعتی، پس از اقامه نماز عشاء به جماعت خوانده می‌شود به این شکل که امام جماعت پس از خواندن حمد در هر رکعت، یک سوره از سوره‌های کوتاه قرآن مجید را در این نماز قرائت می‌کند. نماز تراویح در تمامی مساجد منطقه‌ی ترکمن ‌نشین برپاست اما در برخی از مساجد نیز «نماز ختم» برپا می‌شود. به این ترتیب که در طول یک هفته، هر شب نمازگزاران در قالب همان نماز تراویح، به نماز می‌ایستند و امام جماعت در هر رکعت از نمازهای دو رکعتی ، به جای قرائت سوره‌های کوتاه پس از حمد، از نخستین سوره‌ی ابتدی قرآن آغاز می‌نماید و در هر رکعت بخشی از قرآن را از حفظ می‌خواند و در رکعت‌های بعدی ادامه‌ی آن را می‌خواند و به این ترتیب در طول یک هفته، قرآن را به جماعت و در قالب نماز تراویح ، ختم می‌کنند. هر چند این نمازهای 20 رکعتی (که در قالب نمازهای دو رکعتی برپا می‌شود) هر شب دو تا سه ساعت به طول می‌انجامد، اما ترکمن‌ها شرکت در آنها را از مستحبات مؤکد می‌دانند و گاه قبولی طاعات خود در این ماه را منوط به شرکت در آن نمازها می‌دانند. .( قوجق،یوسف،1388 :120)

8, 2, 5 .  آغیز آچار (افطار)

روزهای ماه مبارک، شادی و نشاط را مهمان چهره‌ها می‌کند. هر روز قبل از اذان افطار، کودکان هر محله در محل ورودی به مسجد محل خود تجمع می‌کنند و منتظر اعلام فرارسیدن وقت افطار می‌شوند و به محض اینکه موذن مسجد آن را اعلام می‌کند، به سوی منازل خود رفته و با صدای بلند فرارسیدن زمان افطار را به اطلاع دیگران می‌رسانند. در بین ترکمن‌ها رسم بر این است که هر روز هر کدام از خانه‌های یک محله، غذایی درست می‌کنند و آن را به مسجد محله‌ی خود می‌فرستند تا نمازگزاران با آن افطار کنند.(همان)

9, 2, 5 . مجالس ختم قرآن

جلسات ختم قرآن در برخی از مساجد و بعد از نماز عشاء برگزار می شود. قاری قرآن موظف است که در طول ۵ الی ۷ روز کل قرآن ختم کند. جلسات ختم قرآن به صورت جماعت برگزار می شود. برخی از خانوادههای ترکمن، برای شادی روح اموات ختم قرآن می گیرند که ((قرآن آغدار ماق)) و یا (( قرآن چیقماق)) نام دارد(همان)

10, 2, 5 . مراسم قدر گیجه سی (شب قدر)

هرچند شب قدر دقیقاً مشخص نشده است ولی در بین ترکمن ها از قدیم ‌الایام و با استناد به شواهدی که فقهای ترکمن بیان می‌کنند، این مراسم در شب بیست و هفتم ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود. ترکمن‌ها معتقدند که در این شب، دو پیامبر الهی یعنی حضرت خضر و حضرت الیاس ظاهر می‌شوند و هرکس با آنها برخورد کند، خوشبخت می‌شود. در این شب، هر خانواده سفره‌ ی مخصوصی پهن کرده و بر آن آجیل، میوه، شیرینی و نوعی شیرینی خانگی به نام «بیشمه» و آرد گندم به نام «قاوورداق» و «تالخان» و سمبوسه‌ی گوشتی به نام «بؤرک» می‌گذارند. در روستاهای ترکمن نشین، جوانان در گروه‌های مختلف، هر کدام مبلغی پول هزینه می‌کنند و با آن آجیل و میوه و شیرینی می‌خرند و در خانه‌ای گرد هم می‌آیند و ضمن خوردن و آشامیدن، به دعا و نیایش می‌پردازند و نماز شب قدر را برپا می‌دارند. در این شب، بین این گروه‌ها حتی تعریف افسانه و حکایت‌های قدیمی و پرسیدن چیستان‌ها از همدیگر نیز مرسوم است. همچنین رسم بر این است که هیچ کدام از افراد گروه نباید تا اذان صبح بخوابند و اگر کسی بخوابد، دیگر اعضای گروه، برای مطایبه با وی ، او را با نخ و سوزن به نمد یا زیرانداز می‌دوزند و یا با انگشت، سیاهی دیگ را بر روی صورت وی می‌کشند (شاید به این معنی که خوابش رفته و فیض الهی شب قدر را از دست داده و به اصطلاح «روسیاه» شده). این مراسم شب نشینی تا اذان صبح ادامه می‌یابد و اعضای گروه، پس از خوردن سحری، برای روز بعد نیت روزه می‌کنند. در این شب همچنین برخی از دختران جوان دسته‌جمعی در فضای باز، گرد هم می‌نشینند و تصنیفی بنام «لاله» را بصورت گروهی و با صدی بلند در دل شب می‌خوانند. نواختن «قوپوز» (زنبورک) توسط دختران نیز از دیگر مرسومات این شب است.یکی دیگر از رسومات این شب، آن است که از طرف خانواده‌ی داماد برای نوعروس یا دختری که تازه نامزد شده، هدیه‌ای برده می‌شود.( اعظمی راد،گنبد دردی،1383)

11, 2, 5 . مراسم «یارمضان» و شکل برپایی آن در بین ترکمن‌های ایران

این مراسم در بین ترکمن‌های ایران در شب چهاردم ماه مبارک رمضان به این صورت انجام می‌گیرد که پس از اقامه‌ی نماز عشا و تراویح، دسته‌هایی در بیرون مسجد هر محله تشکیل می‌شود و این دسته‌ها از بین خود یک سرخوان و یک صندوق‌دار که به آن اصطلاحاً «اشک» (الاغ) می‌گویند، انتخاب می‌کنند.سرخوان را معمولاً اعضای دسته انتخاب می‌کنند و معمولاً فردی انتخاب می‌شود که چهره‌ی موجهی نسبت به بقیه داشته باشد و صدای رسا و زیبایی نیز داشته باشد. در برخی از مناطق، طلاب حوزه‌های علمیه برای این انتخاب ارجحیت داده می‌شوند.«یارمضان» در حقیقت واگویه‌های عامیانه‌‌ای است که به مناسبت ماه مبارک رمضان از سوی گروه‌های مذکور به زبان ترکمنی خوانده می‌شوند. به این ترتیب که جوانان ، نوجوانان و کودکان ترکمن دسته‌هایی را تشکیل می‌دهند و به در خانه‌های ترکمن رفته و مقابل آن تجمع می‌کنند. در بین ترکمن‌های ایران، سرخوان شروع به خواندن ابیاتی که غالباً در باره‌ی فضیلت ماه مبارک رمضان و دعا و نیایش در باره‌ی اهل آن خانه است، می‌کند. پس از پایان قرائت هر بند از آن اشعار توسط سرخوان ، دیگر اعضای گروه ، یک صدا «آلّاو» (که به نظر می‌رسد مخفف عبارت «الله هو» باشد) می گویند.. پس از پایان یافتن مراسم، صاحب خانه انعامی به نماینده‌ی آن دسته می‌دهد. شکل انعام متفاوت است و بستگی به وضعیت مالی آن خانه دارد اما غالباً پول نقد، آرد، شیرینی، شکر و امثالهم است. به نظر نگارنده، دادن انعام از سوی هر خانه ـ که در ابیات سرخوان از آن به نام «یارمضان زکاتی» (زکات یارمضان) یاد می‌شود ـ شاید با واجب بودن پرداخت زکات فطر (فطریه) برای هر خانواده بی‌ربط نباشد. به عبارت دیگر، خانواده‌ها با دادن انعام به دسته‌ها، به نوعی فطریه را نیز پرداخت می‌کنند تا اگر به هر شکلی نتواند در پایان ماه مبارک آن را پرداخت نمایند، به لحاظ شرعی مشکلی نداشته باشند. در پایان این مراسم که معمولا تا پاسی از شب به طول می‌کشد، افراد گروه نذورات جمع آوری شده را بین خود و یا مستمندان تقسیم می‌کنند.در زیر برخی از این ابیات را که در بین ترکمن‌های ایران رواج دارد ، ذکر می‌کنیم:

السلام علیکم یاتان کیشی‌لر                کرپیگین کرپیگه قاتان کیشی‌لر

نماز اوکاپ روزه توتان کیشی‌لر            محمد امتینا یا یارمضان!

ترجمه  (السلام علیکم آن‌ها که خواب هستید              ای آن‌ها که مژه‌هایتان بر روی هم افتاده

ای آن ها که نماز بر پا می‌دارید و امساک می‌کنید        بر امت محمد یا یارمضان!)

کؤپ برنلر ، کؤپلیگین دن بایی یار                         آز برنلر، آل هوا دا قائیار

برمه دیک‌لر شول صراط دا تائیار                         محمد امتینا یا یارمضان!

ترجمه  (آن‌ها که بخشش زیادی می‌کنند  به برکت آن بخشش، دارایی‌هاشان فزونی می‌یابد     آن‌ها که کمتر بخشش می‌کنند  بین زمین و آسمان معلق می‌مانند

و آن‌ها که هیچ نمی‌دهند، در همان پل صراط خواهند لغزید.                بر امت محمد یا یارمضان! (صفایی،1386)

5.3.-مرحله پیوستن و یا پساگذار شامل رسوم وسنت های الوداع والفراق یا شهر رمضان (روزه ی پایانی ماه مبارک رمضان):

در شب‌های آخر ماه مبارک در مساجد ترکمن‌ها آوای حزن‌انگیز «الوداع و الفراق یا شهر رمضان» طنین می‌اندازد و روزه‌داران ترکمن، محزون از ایام رو به پایان ماه میهانی خدا، دست به دعا و نیایش برای قبولی طاعات و عبادات برمی‌دارند. علمای ترکمن بر این عقیده‌اند که بر اساس حدیثی از رسول اکرم (ص)، هرکس با آغاز ماه مبارک رمضان خوشحال و با اتمام آن محزون و غمگین شود، بهشت براو واجب می‌شود و بر اساس این باور است که در شبهای پایانی ماه مبارک رمضان، ندای غم‌انگیز وداع با این ماه عزیز سرداده می‌شود.

1, 3, 5 . باش پیطره (پرداخت فطریه)

پرداخت فطریه از دیگر مراسم مذهبی است که معمولا در چند روز آخر ماه رمضان و تا قبل از نماز عید انجام می‌شود. بنا به اعتقاد علمای ترکمن، پرداخت فطریه با آغاز ماه مبارک رمضان جایز است و وقت واجب برای پرداخت آن، تا قبل از ادای نماز عید فطر است. پرداخت فطریه ‌اهمیت خاصی در بین ترکمن‌ها دارد. علمای ترکمن برای هر عضوی از خانواده، مبلغی را تعیین می‌کنند و هر خانواده محاسبه نموده و آن مبلغ را به مسکینان و افراد نیازمند می‌رسانند. در فقه اهل سنت، پرداخت فطریه واجب است و به گفته‌‌ی علما، معمولا مقدار معینی از قوت غالب مردم هر منطقه مبنای پرداخت آن است. بر همین اساس، در بین ترکمن‌ها مبنای پرداخت فطریه غالباً گندم است که مبلغ ریالی آن از سوی علما تعیین و اعلام می‌شود.

2, 3, 5 . رویت هلال ماه شوال و مقدمات برگزاری عیدفطر

در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان نیز درست همانند روزهای آغازین، مردم تلاش می‌کنند زودتر از دیگران هلال ماه شوال را رؤیت نمایند. ترکمن‌ها در چند روز آخر ماه مبارک رمضان، با انجام خانه تکانی و خرید لباس نو به استقبال عید فطر می‌روند. خرید لباس نو و تهیه انواع شیرینی‌های خانگی و انجام خرید برای سفره‌ی عید از جمله کارهایی است که هر خانواده‌ی ترکمن انجام می‌دهند.با اعلام رویت هلال ماه شوال، این موضوع در روستاها از طریق پیک‌های موتوری و ماشین به دیگر روستاها اطلاع داده می‌شود و در شهرها نیز از طریق بلندگوی مساجد به اطلاع عموم می‌رسد و اعضای خانواده‌ها و عموم مردم در برخورد با یکدیگر، عید را به همدیگر تبریک گفته و آرزوی رسیدن به مهمانی خدا در سال آینده را برای یکدیگر می‌کنند. (حدادی،حسین،گوگلان،عصام الدین،1389)

3, 3, 5 . اورازا بایرامی (عید فطر)

آخرین مراسم ماه مبارک رمضان در میان ترکمن‌ها مراسم عید فطر است که به عنوان یکی از اعیاد بزرگ جشن گرفته می‌شود.صبح اول وقت، مردها، جوانان و نوجوانان ترکمن با پوشیدن بهترین لباس، سواره و پیاده به سمت عیدگاه می‌روند تا ضمن گوش سپردن به مواعظ علما و بهره‌مندی از ارشادات دینی، نماز عید فطر را برجای ‌آورند. آنها فطریه را نیز به مستمندان می‌دهند. پس از پایان یافتن نماز، همگی به سمت ردیف‌های جلو هجوم می‌آورند تا ضمن دست دادن به امام جماعت و دیگر روحانی‌ها، عید را به آنها تبریک بگویند. در این مواقع، صفی طولانی ایجاد می‌شود و همگی صبر می‌کنند تا نوبت به آنها برسد. ترکمن‌ها عقیده دارند که دست دادن به روحانی‌ها در عیدگاه، باعث قبولی بیشتر طاعات می‌شود.پس از آن، همگی به خانه‌های خود باز می‌گردند و آماده می‌شوند تا دید و بازدید عید را انجام داده و به خانه‌های همسایگان و آشنایان بروند. آن روز هر خانه سفره‌ی رنگین پهن می‌کند و آن را تا آخر شب جمع نمی کند. دراین روز بزرگترها به بچه‌ها عیدی می‌دهند. (امین الله،1366)

6 .یافته های تحقیق

هر ساله آیینهای مذهبی باشکوهی در بین تمام اقوام ایرانی برگزار می‌شود که این آیینها نشان می‌دهد که نزد اقوام ایرانی اهمیت والایی دارد. البته تنوع و تفاوتهای فرهنگی گوناگونی هم در بین این آیینها وجود دارد، ولی باید توجه کرد که کارکرد مشترک هم دارند که براساس آن اقوام مختلف ایرانی، گروههای مختلف قومی حتی در جغرافیای متفاوت آیینهای مشابهی را برگزار می‌کنند. در عین حال باورها و اعتقادات مردم یک منبع با ارزش برای شناخت زندگی اجتماعی و فرهنگی است.مردم ایران زمین، از دیر باز مانند هر تمدن دیرینه‌ای، برای بسیاری از مناسبتهای ملی و مذهبی خود، آیین‌های ویژه‌ای برگزار می‌کردند، پس از ورود اسلام به ایران نیز بسیاری از مناسبتهای اسلامی، رنگ و بوی ایرانی به خود گرفت و حتی ایرانیان آیین‌ها و مراسم‌های جدیدی را برای اسلام خلق کردند که پیشتر وجود نداشت.رمضان نیز یکی از مناسبتهای اسلامی است که پس از ورود به ایران رنگ و بویی ایرانی به خود گرفت و مردم این سرزمین کهن، آیینهای رمضان را به شیوه خود برگزار می‌کنند.مردم هر منطقه از ایران زمین، جدای از انجام فرایض مذهبی و مناسبت‌های ویژه این ماه، آداب و رسوم خاص منطقه خود را نیز انجام می‌دهند که برگزاری این مراسم و آداب و سنن ویژه در استان‌ها و مناطق مختلف کشور به نوعی وابسته به تاریخ، سنت و فرهنگ آن منطقه است.آداب و رسوم ماه رمضان یکی از بارزترین نمونه های فرهنگ عامه به شمار می رود و بسیاری از این آداب و رسوم ریشه در دین و مذهب دارد و جالب اینکه برخی از این آداب حتی به دوران قبل از اسلام باز می گردد که این امر حاکی از پیوندعمیق فرهنگ اسلامی و ایرانی دارد.آداب و مراسم ماه مبارک رمضان یکی از مباحث مهم فرهنگ مردم است که به واسطه قدمت خود از قداست ویژه ای برخوردار است. از آنجا که این رسوم زمینه ساز همبستگی و اتحادروانی در جامعه و تجلی روح جمعی در میان آحاد ملل مسلمان هستند از اهمیت اجتماعی فراوانی نیز برخوردارند. درک ارزش های این ماه وقتی عمیق تر می شود که با شناخت و غور و بررسی مراسم وآیین های اقوام مختلف همراه باشد. در هرجای این سرزمین مردم به گونه ای به پیشوازاین ماه می روند و باورها و اعتقادات خاصی در این باره دارند

7.نتیجه گیری

آیینها تجسم اندیشه و باورهای یک قوم هستند که در قالب اعمال و رفتارهای مشخصی ظهور می‌یابند. اجرای آیینها وسیله‌ای برای انتقال دانش و سنتها و عامل ایجاد ارتباط با سایر انسانها است.یکی از فصول مهم معنوی و دینی در زندگی اقوام ایران،ماه مبارک رمضان است که فرهنگی بسیار غنی از آموزه های معنوی و اخلاقی را در برابر دیدگان ما ظاهر می سازد.در این ماه مبارک،توامانی و جدایی ناپذیری اخلاق و فرهنگ،شکلی بسیار آشکار می یابد ودر تمام سطوح و لایه های جامعه،فرهنگ رمضان،از طریق سنت ها و آیین های معنوی،اخلاق فردی و شهروندی را مستحکم تر می سازد.رمضان،فرهنگ دوستی،آشتی،برادری،همسایگی،اکرام  اطعام و...را تقویت کرده،از گسست ها و فاصله های اجتماعی می کاهد وراه را برای همزیستی و زندگی صلح آمیز فراهم می سازد. ایران نیز  به عنوان بخش مهمی از تمدن بشری سرشار از آیینها است واین آیینها کارکردهای بسیاری دارند. یک سری آیینها با مذهب و دین گره خورده‌اند و در جهان هم این‌گونه است. در هرجای این سرزمین مردم به گونه ای به پیشوازاین ماه می روند و باورها و اعتقادات خاصی در این باره دارند.در بین مردم ترکمن نیز برگزاری این ماه نیز با آیین ها و مراسم های خاصی صورت می گیرد که نشان از فرهنگ و سنت های قوی و پایدار آنان می باشد.همان گونه که در مقاله نیز بیان شدآیین های این ماه را می توان در سه مرحله 1-آیین گسست یا پیشواز که شامل:الله یولی،نظافت خانه ،مساجد و تکایا،آی گوروک،باش اولی می باشد.2-آیین گذار یا آیین های ماه مبارک رمضان که شامل:عیادت از بیماران،تهیه و تدارک جهیزیه برای نو عروسان،اعزام روحانیون به مساجد و آموزش قران کریم و اصول عقاید، تشخیص زمان افطار، افطار کردن و افطاری دادن،روشهای بیدار شدن در سحر،بر پایی نماز تراویح و ختم قرآن،آغیز آچار،مجالس ختم قران،مراسم قدر گیجه سی،مراسم یا رمضان.3- مرحله پیوستن یا پسا گذار یارسوم و سنت های الوداع و الفراق یا شهر رمضان که شامل: باش پیطره،رویت هلال ماه شوال ،اورازا بایرامی می باشد.بدین ترتیب می توان رمضان را ماه تقویت بعد اخلاقی فرهنگ و تاکید بر میرائی دانست که در آن اخلاق و فرهنگ،اساس مدنیت و زندگی اجتماعی را شکل می دهند.در این ماه،ایثار و گذشت،به مثابه یکی از وجوه کلیدی فرهنگ رمضان،تقویت اخلاق و دوری از خودخواهی و خودپرستی را در بین قوم ترکمنها نشان می دهند.

منابع:

. رنجبر،محمود و ستوده،هدایت الله(1380)،مردم شناسی با تکیه بر فرهنگ مردم ایران،تهران،دانش آفرین.

.فکوهی،ناصر،(1380)تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی،نشر نی.

.فکوهی،ناصر(1381)،تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناختی،نشر نی،تهران و پانوف،میشل،(1368)،فرهنگ ومردم شناسی،نشر ویس،تهران.

. معین،محمد(1363)،فرهنگ فارسی،امیر کبیر،تهران،ذیل واژه آیین

.-قزلجه،متین،1388،مقاله آداب و رسوم ترکمن ها در ماه مبارک رمضان،فصلنامه یاپراق

.-قوجق،یوسف،1388،مقاله آداب و رسو م ماه مبارک رمضان در گذشته،فصلنامه یاپراق

. اعضمی راد،گنبد دردی،1383،مقاله نگاهی  به فرهنگ مادی و معنوی ترکمن ها

.حدادی،حسین،گوگلان،عصام الدین،1389 مقاله آداب و رسوم ترکمن ها

. آخوند عبدالحی،میرزا علی،1391،مقاله،آداب و رسوم ماه رمضان در بین ترکمن ها،مجله ضیافت آسمانی،ویژه ماه مبارک،تابستان،صص،54-58

. محمودی‌نژاد، بررسی نوع مسکن ترکمنها، 1391

. مقدسی بشاری، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، قاهره، مکتبة مدبولی، چاپ سوم، 1411ق/ 1991م.

. فیروزآبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، تحقیق: محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ هشتم، 1426ق/ 2005م.

. صفایی، یوسف، «مقالات فرهنگی، مطالبی کلی درباره ترکمنها»، به نقل از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد زبان‌شناسی همگانی، انتشارات هفته‌نامه صحرا، 1386ش.

. گلی، امین‌الله، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، چاپخانه مهارت، 1366ش.